Euskal Herriko zenbait herritan oraindik ikusgai daude elizako lurzoruan kokatutako hilobiak. Hilobi horietariko bakoitza familia edo leinu bati egokitzen zitzaion. Hala ere, lehen kanpoan egin bezala, burualdetik gertuen santu, elizgizon edo komunitateko pertsona nagusiak hilobiratzen jarraitu zuten, askotan haien omenez eraikitako kapera berezietan. Zumaian badugu azken horren berri ematen diguten dokumentu interesgarriak.
1503ko maiatzaren 13an San Pedro elizako eremu bat, pareta eta guzti, eman zion Udalbatzak Cristobal Perez de Elorriagari, bertan kapera bat egin zezan. Ordurako, ordea, Cristobal hilik zegoen. Kontua da, bizirik zegoela, Alejandro VI.a aita santuaren bulda bat lortu zuela San Pedro elizan kapera bat eraikitzeko. Bulda horrek, ohikoa zen bezala, bertan mezak egiteko eta bera eta oinordekoak lurperatzeko baimena zeraman bere baitan. Iruñeko bikario nagusiak berretsi zuen eta Zumaiako hiribilduak kapera hori eraikitzeko gunea eman zien Cristobalen emazte zen Catalina de Osangori eta haien seme Juan Perez de Elorriagari:
“… desimos e otorgamos que fazemos dotaçión e donaçión e fazemos el dicho asyento con vos, Juan Peres de Elorriaga, fijo legítimo heredero universal de el dicho Cristóval Peres de Ellorriaga, vuestro sennor padre, e a vos Catalina de Osango, muger del dicho Cristóval Peres, defunto, para que en el lugar por el dicho Vicario General limitado e sennalado e declarado e en el dicho suelo podádes fazer e fagádes la dicha capilla a vuestra costa e misyón, e ende podades fazer desir misas e otros ofiçios dybynos e enterrar a vuestros cuerpos e de vuestros subçesores a la ladera, debaxo del altar de San Martín, segund y en conpás que fue esaminado e destajado por vista e esamen de maestre Martín de Gorryaran, maestre cantero para ello traydo e por maestre Pedro de Yrunaga, maestre cantero, et dexando por camino e pasaje a la parte del ospytal, tanto en ancho quanto la medida que está sennalada en el pilar de piedra del altar de San Juan, con condiçion que la dicha capilla syenpre aya de estar e esté abierta por parte de dentro de la dicha yglesia e syn çerradura alguna, y que la dicha capilla sea común para todo el pueblo para estar e entrar y andar y rrezar en ella e oyr los ofiçios divinos e para todos los otros ofiçios eclesyásticos e seglares que sean nesçesarios al dicho concçejo, eçeto que ninguno se pueda sepelir nin enterrar en la dicha capilla salvo los que quesyeren o premitieren la dicha muger e herederos de dicho Cristóval Peres, que poseen e poseyeren su casa, e non otro ninguno. E que para ello la dicha muger e herederos del dicho Cristóval Peres, que poseen su casa, ayan de dar e den e paguen luego para la fábrica de la dicha yglesia de sennor Sant Pedro, que está an mucha nesçesydad, quarenta ducados de oro. E más dé una sepultura que tiene en la dicha yglesia para que el dicho vicario e manobreros la puedan vender e vendan para la dicha yglesia e fábryca e vtelidad d’ella.”
Lehenik, aipatu beharra dago, dokumentuan argi geratzen dela Zumaiako San Pedro elizan elizkizunak baino gauza gehiago egiten zirela. Kapera egiteko eskubidea aita santuak eman zion Cristobali; Iruñeko bikario nagusiak hori berretsi eta Zumaiako udalbatzak San Pedro elizaren barruan kapera egiteko gunea eman zion. Bestalde, une horretan San Pedro elizan lanak egiten dabiltzala ere aipatzen da; eliza handitzeko lanak izango dira, ziurrenik. Udalak jakinarazten duenez, lan horiek egiteko dirua falta zuen eta Catalina de Osangori eta Juan Perez Elorriagari urrezko 40 dukat emateko eskatu zitzaien. Horrek elizaren kudeaketa nolakoa zen azaleratzen du.
Kontuan izan behar dugu elizak komunitate baten elkargune izan direla eta historikoki komunitate horrekin lotutako gaiak jorratzeko gune ere izan direla. Udaletxeak egon baino lehen, adibidez, ohikoa zen batzarrak elizetan edo eliza ataritan egitea. Elizak komunitateek sortu izan dituzte gehienetan eta eraikin horiek komunitate horien botere eta aberastasunaren ikur izan dira. Egun elizaren funtzioak betetzeko erabiltzen diren eraikin horiek, historikoki komunitateko hainbat zereginetarako erabili izan dira. Hori horrela, Cristobal Perez de Elorriagaren izenean eraikiko den kaperak ezin duela itxiturarik izan ikusi dugu. Elizaren barrualdeak irekia behar zuela guztien igarobidea bermatzeko eta kapera horren erabilerak ere publikoa izan behar zuela. Elorriagatarrek zuten eskubide pertsonal bakarra bertan hilobiratzekoa zen, beraz.
Elorriagatarrek egin zuten kapera gaur egun Zumaiako Parrokian dagoen San Bernabe kapera da. Garai eta gizarte hartan elizaren barrualdean gune nabarmen batean kapera bat izatearen sinbolismoa ikaragarria zen. Azken finean, elizaren barruan familiaren izenean eraikitako kapera izateak komunitatean indar handia zuen eta bertan ehorzteko eskubideak familia horrek komunitatearen barruan zuen botere eta aberastasuna adierazten zituen. Elizak eta ondoren Udaletxeak komunitatearen botere eta aberastasun sinbolo izan badira, etxea eta sepultura familia edo leinu baten boterearen erakusle izan dira. Horregatik, sepultura familia edo leinuaren ondasun preziatuenen artean zegoen eta maiorazkoaren ondasun zatiezinen parte izaten zen. Hori ematen du aditzera transkripzioan irakur daitekeen “que poseen e poseyeren su casa” formulak. Horren guztiaren atzean, beraz, familiaren nahitasun garbi bat zegoen eta interes berezia zuten kapera dotorea egiteko eta artelan ederrekin apaintzeko.
Elorriagatarrek kapera egin eta bertan lurperatzeko eskubidea lortu zutenez, ordura arte elizan izan duten sepultura emateko eskatzen zaie dokumentuan. Horrela, sepultura hori beste familia bati salduko zaio. Pentsa dezakegu, Elorriagatarrek lehenago erabili zuten sepulturak ere elizan gune esanguratsua izango zuela. Hori salmentara ateratzeak, komunitateko beste familia batek sepultura hori eskuratu eta elizan bere leinuaren edo familiaren tokia hobetzea eta maila gorenago batean jartzea ekarriko zuen.
Familia edo leinuaren sepultura elizako gune nabarmenean izatearen garrantzia ederki adierazten da urtebete geroagoko, 1504ko irailaren 1eko, antzeko beste dokumentu batean. Baina hori hurrengorako utziko dugu.
Oihana Artetxe (Ereiten Kultur Zerbitzuak)