1869an, Diputazioak galdetegi bat bidali zion Zumaiako Udalari, taberna, kafe eta antzekoak zertan ziren datuak jasotzeko, eta udalak erantzun zuen hauek zeudela: hiru kafe (sei mahairekin eta 62 jarlekurekin), lau taberna (lau mahairekin eta 70 jarlekurekin) eta frontoi bat. Horiez gain, bazeuden, ordea, tabernaren funtzioa egiten zuten leku gehiago herrigunetik kanpo, eta edateko lekuak ez ezik, herritarrak elkartzeko, sozializatzeko eta harremanetan jartzeko lekuak ere baziren, baita sesiorako ere, ikusi ahal izango dugunez. Eta tabernetan zer egiten zuten? Edan, jan, hitz egin, abestu, eztabaidatu, haserretu… euskaraz! Hiru epaiketatako adibideak ekarriko ditugu hori egiaztatzeko, hiruretan azalduko baitzaigu euskara modu desberdinetan.
Bake epaileari gaizkiesaka
1863an, Joaquin Olaizolaren aurkako ofiziozko autoa, Azpeitian. Gaizkiesaka ari omen zen bake epaileaz Andres Balentziagaren tabernan; baten batek esan omen zion Joaquini ea ausartuko ote zen hori guztia epailearen aurrean esaten, eta hara non sartu zen tabernara bake epailea, Pedro Txapartegi, trago bat edatera:
"y alguno de los concursantes le dijo que no se atrevía a decirle en su cara las cosas que decía en su ausencia: que precisamente en ese momento entró el Juez de paz Chapartegui y en cuanto le vio le dijo en vascuence Joaquin Olaizola ‘¿Eres tú Juez de Paz? Tú no eres Juez de paz sino juez de enredos y nunca habéis hecho en toda tu vida nada con rectitud, pues eres un sucio vendido’ y tan pronto hablaba en plural como en singular; que el juez de paz guardó silencio y salió de la taberna apelando al testimonio del declarante sobre las injurias que le había dirigido Olaizola, el cual continuó hablando en el mismo lenguaje, pero no puede concretar las frases que profezia".
Pedro Txapartegiren deklarazioan, ez dago euskarazkoaren aipamenik:
"y seguidamente encarándose con el que declara le preguntó ¿Cómo os llamais? Y contestando el testigo ¿Cómo nos hemos de llamar? Repuso Olaizola ‘Vosotros os llamais jueces de enredos ¿a caso sabeis hacer una cosa recta?’ y al oir esos nuevos insultos, el declarante les dijo a Pedro Galdona y Manuel Iparraguirre que los tuvieran presentez".
Euskarazko hitzik ez zaigu azaltzen testuotan, baina erraz imajina dezakegu Joaquin gaizkiesaka euskaraz: "Zer izango haiz hi bake epailea, zer! Zuek bazterrak nahasteko epaileak zarete, besterik ez! Ez dakizue ezer zuzen egiten!". Euskara ezkutuan baina ageri-agerian, gaztelaniazko testuaren azpian.
Karabineroa arrotza
1868an, Geronimo Olaizola gaueko hamarrak aldera Jose Domingo Arostegiren pattartegian sartu zen, txopin edo kuartillo erdi pattar erostera. Gorabeheraren bat izango zuen han, ordea, atea itxita preso hartu eta egurtu egin zuten eta. Salaketa jarri zuen, eta epaiketan banan-banan deklaratu zuten lekukoek. Gehienetan, amaieran, "que no sabe leer ni escribir" dago jasota, eta ez zuten sinatu; batek, ordea, sinatu zuen: Juan Ortiz Perezek, karabineroak3. Begira zer adierazi zuen deklarazioan:
"relacionó que anoche continuando a su servicio Militar observó que tres personas pidieron alguna cosa en la casa donde ocurrió el conflicto, no sabe qué, por ignorar el dialecto vascongado, pero vio que bajo dos personas en calzoncillos, se trabó una conversación entre ellos y al poco rato observó voces de auxilio".
Beraz, testuan eta gainerako lekukoen deklarazioetan propio jartzen ez badu ere, euskaraz ari ziren herritar guztiak haien artean.
Tabernariak gaztelaniaz ez
1879an, Pedro Txapartegik (bake epaile izandakoak?) salaketa jarri zuen, Benito Eizagirrek atea ixteko trangarekin jo zuelako, Sebastian Aristondoren tabernan. Itxura denez, Txapartegik leporatzen zion Eizagirreri ez zuela behar adinako ahaleginik egin marinara eraman zituzten herriko gazteei laguntzeko, hau da, "no haber contribuido al pago como socorro para los mozos del 1877"; orduan, Eizagirrek adierazi zion ez zeukala zorrik gazte haiekin, eta Txapartegik enbustero deitu zion behin eta berriz; bero-bero eginda, Eizagirrek danba jo zuen trangarekin Txapartegi.
Deklarazioan, Aristondo tabernariak hauxe deklaratu zuen: "Preguntado por el motivo de la riña o palabras que hayan podido tener dijo: que no pudo comprender las palabras que se hayan dirigido por cuanto hablaron en castellano, pero si recuerda y comprendió al Chapartegui en vascuence que trató de embustero al Eizaguirre, y que este en su vista levantó de su asiento y con la tranca de la puerta le dio un golpe en el costado Izquierdo". Aristondoren hitzetatik, bi kontu azpimarratzeko modukoak: bata, Txapartegi eta Eizagirre gaztelaniaz aritu zirela elkarrizketaren zati batean (biak eskolatuak zirelako, akaso?); bestea, berriz, tabernariak ez zekiela gaztelaniaz, alajaina!
Benito Eizagirreren deklarazioan, berriz, hauxe ageri da: "que el Chapartegui le contestó que mentía lo que decía, que le repitió por segunda y si le repetía por tercera le daría con un palo. Preguntado si llevó a cabo el hacer uso de la amenaza contestó que por repetirle por tercera vez que mentía ‘guezurraesandeq’ le dio un golpe con un palo que encontró junto a la puerta de la taberna".