Ondorioak eta eraginak askotarikoak izan ziren, baina hizkuntzaren alderdikoak ere nabarmenak; izan ere, gazte haietako askok euskara besterik ez zekiten edo gaztelaniaz apenas egiten zuten, eta soldadutzara joan zirenean, gaztelania hutsean funtzionatzen zuen egitura eta inguru batean murgildu behar izan zuten. Soldadutzari esker, gaztelaniaz ezer gutxi zekitenak, soldadutza egin ondoren, gaztelaniaz moldatzeko moduan bueltatzen ziren atzera herrira, ikasita, eta batzuk, gainera, erdaldunduta. Adierazgarria da, adibidez, Erramun Manterola Galdonak (1915-2009) kontatzen zuena, haien aitaitaz, Baleike batean:
"Nere aittata, nere aittona Felipe, amen aitta, nik neuk enun ezautu. Nik ura il tzanian 3 urte nezkan ta garai artan emendik soldau etzan inor june eiten, baizikan orduan aiek ein tzituen obligatu. Eta aiek irurak, Felipe Galdona, Karlos Gorostola eta Nikolas Kapitan, irurak eraman tzituen Madrida. Nere aittata izan tzan Filipinasen. Andik etorri zanian, Filipinastik etorri zanian ba erderaz, gaur an inglesez eiten da baña orduan erdeaz. Eta nola emen etzan erderaz ezerre eiten ba ura pratiko1 jarri zuen" 2 .
Hau da, aitaitari lanpostua eman zioten gaztelaniaz ikasi zuelako soldadutzan, kanpotik etortzen ziren itsasontzietakoekin gaztelaniaz moldatzeko gai zelako.
Soldadutzaren makineria izugarrian, udalak ere parte ziren eta oinarrizko zeregin bat zeukaten: urte jakin batean soldadu joan behar zuten gazteen zerrenda osatzea. Baina hasieran kosta zitzaien laguntzea, udalak uzkur ageri ziren-eta. Horregatik, 1877an, Gipuzkoako gobernadore zibilak, Laureano Casado Matak, zirkularra argitaratu zuen euskaraz, buletin ofizialaren gehigarri, soldaduen erreklutamendua zela-eta, udalek lagundu beharra zeukatela akordarazteko eta zehazki zer egin behar zuten adierazteko; hauxe amaiera, mehatxu eta guzti, eta hobeto ulertzeko, euskararen aipamena propio eginda:
"Baldin desgraciyaz Alcatiac eta Ayuntamentubac ez baluteque adituco prudenciya eta respetoco itza, eta adituco balituzteque conseju charrac, jaquindezate obligatuco nautela entregatzera militariaren Tribunaletara, izanditecen juzgatubac sidicioco presuac bezala; eta prevenitzeco erocein escusa ez jaquiñarequin izquetan, convenico da ecarrideyen euskerara eta publicatu emen esaten derana"3 .
Harrezkero, beste udalek bezala, urtearen amaieran, hurrengo urtean soldadutzara joan behar zutenen zerrenda osatzen zuen Zumaiakoak, apaizek lagunduta, eta zerrenda hori egokitu egiten zuten pixkanaka: hildakoen edo kanpora joandakoen izenak kendu, herritar berrienak gehitu… Horrela, otsailaren hasieran, zerrendako mutil guztiei jakinarazten zieten soldadu joan beharra, eta martxoaren hasieran, "tallajea" egiten zuten, hau da: gazteei deitu, altuera neurtu, medikuak ikuskatu, alegatzeko zerbait ba ote zeukaten galdetu eta soldadutzarako gai ziren edo ez erabaki.
Horrela egingo zuten 1877tik, baina 1897ko tallajean bada bitxikeria bat, hurrengo urteetan ere agertzen dena (1902ra arte): propio dago jasota agirietan euskaraz ere galdetu zietela gazteei edo senideei ea ba ote zeukaten zerbait alegatzeko.
Horrela, 1897an, "Acta de clasificación y declaración de soldados" izeneko ekitaldian, gazteak banan-banan hartu zituzten, neurtu eta galdetu: "Nº 2 del sorteo (…) reconocido por el Sr. Facultativo titular le declaró útil. Preguntado en vascuence y castellano si algo tenía que alegar, o reclamación que hacer, contestó; que nada tenía que alegar aparte de la cortedad de talla (…) Nº 3 (…) Preguntado en vascuence y castellano si algo tenía que alegar para ser exceptuado o reclamación que hacer, contestó negativamente"4 . Berdin egin zuten hurrengo guztiekin (guztira 16 lagun), baita aurreko urteetan kanpo geratu ziren mutilekin ere: "Nº 1558 (…). Reconocido por el Sr. Médico titular, le consideró útil. Héchole saber en vascuence y castellano a que exponga lo que tenga por conveniente respecto a su situación actual, contestó; que le sigue asistiéndole la misma exención otorgada en el año anterior"5 .
1898ko tallajean ere antzera: "Nº 2 (…) Llamado se presentó. Tallado resultó ser con la de un metro setecientos diez milímetros. Reconocido por el facultativo titular, le declaró útil. Preguntado en vascuence y castellano, si tenía que alegar o reclamación que hacer, contestó…"6 ; gainerako guztiekin ere berdin. "Nº 8 (…). Alegó su padre, que aparte de padecer un pólipo nasal es un imbécil y por lo tanto inútil para el servicio (…). Preguntado en vascuence y castellano si tenía alguna otra cosa que alegar o reclamación que hacer, contestó…"; 12. zenbakia zeukana gormutua zen, eta amari galdetu zioten: "(…) Preguntada su madre en vascuence y castellano…"7 .
Antzeko formulak erabili zituzten hurrengo urteetako tallajeetan: 1899an, "Nº 1 (…) Reconocido por el facultativo titular, le declaró útil. Preguntado en vascuence y castellano si algo tenía que alegar o reclamación que hacer…"8 ; 1901ean, "Nº 1 (…) Preguntado a su padre en vascuence y castellano si tenía que hacer alguna reclamación contestó negativamente"; "Nº 2 (…). Preguntado en vascuence y castellano si tenía algo que alegar o reclamación que hacer contestó negativamente"9 .
Zergatik galdetzen zieten propio euskaraz? Segurantzia edukitzeko ulertu zutela, edo bestela esanda, gaztelaniaz galdetuta, soldadu joan behar zuten gehien-gehienek eta haien senideek ez zutelako ulertzen zer galdetzen zieten, ez zekitelako gaztelaniaz. 1900 inguruan, aspalditik zen nahitaezkoa eskolara joatea, gaztelaniaz ikasiko zuten eskolan soldadu joan behar zuten mutilek, baina artean erdarak ez zuen indarrik, euskara nagusi zen eguneroko bizimoduan, eta gizonezko zumaiarrak gaztelaniaz jakin gabe lasai bizi zitezkeen... soldadu joan arte.
1Praktikoa: portuko gidaria, inguru jakin bat ondo ezagutu eta bertatik doazen itsasontziak gidatzen dituena (Harluxet hiztegitik hartua). Zumaian badugu Praktikoenea edo Bidegurutzeta etxea (San Telmo 6).
2Baleike aldizkaria, 79. zk., 2001-03. Belen Golmaioren “Herri euskara” atalean , “Nola hitz egiten zan Zumaian zuen gazte denboran?”.
3Wikiteka, Gipuzkoako Gobernu Zibilaren jakinarazpenak soldaduen erreklutamenduaz (1877-01-26), hemen: https://labur.eus/0XZQN.
4Zumaiako Udal Artxiboa 2827 (42), 1897-03-07.
5ZUA 2827 (46), 1897-03-07.
6ZUA 2827 (153), 1898-03-06.
7Ibidem.
8ZUA 2828 (64), 1899-03-05.
9ZUA 2829 (91), 1901-03-03.