Euskal Pizkundea
1876an, gerra karlista amaituta eta foruak galduta, Euskal Herriaren herri nortasunari (eta hizkuntzari) eusteko nolabaiteko kontzientzia esnatu zen, Euskal Pizkundea izeneko mugimendu soziokulturalarekin, eta 1936 arte iraun zuen. Mugimenduak bi bide jorratu zituen: batetik, intelektuala, euskal nortasunaren ezaugarriak ikertuz, berreskuratuz eta dibulgatuz; bestea, herri mailakoa, bereziki Lore Jokoak1 eta antzekoak sustatuz. Ekintza ugari gauzatu zituzten, besteak beste, euskal jaiak antolatu, kultur aldizkariak argitaratu, elkarteak sortu, irakurzaletasuna bultzatu, euskal kazetaritza bultzatu, omenaldiak antolatu… Gainera, Pizkundea abertzaletasunerako ezinbesteko ongarri eta euskarri ere izan zen. Pizkundearen garaian, euskarazko produkzio idatzia handitu egin zen, eta ikuspegi erlijiosoa gaindituta, gaiak ere zabaldu egin ziren: giza eta gizarte gaiak, hezkuntzakoak, literatura... Elkarte eta eragile ugari ere sortu ziren: Euskal-Esnalea, Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia, Euskararen Adiskideak… Euskararen aldeko pentsamendua eta kontzientzia inoiz ez bezala egituratu eta antolatu zen.
Eta Zumaian?
Oro har, esan daiteke Pizkundeak, hasieran, batez ere udalean eta herriko elite batengan baino ez zuela eragin, eta XX. mendeak ekarri zuen abertzaletasunaren gorakadarekin eta zabalkundearekin indartu eta zabaldu zela gure herrian. Mugimendua hasi zenean eta XX. mendera arte, zumaiarrak Euskal Pizkundetik aparte samar egon ziren, eta horren adibide Txomin Agirrek adierazitakoa Kresala nobela argitaratu zuenean (1906an), zenbaterainoko oihartzuna izan zuen lanak gure herrian:
"Yo no sé lo que se habrá vendido, ni quiero saberlo, por ahora; me da miedo preguntarlo. En Zumaya, por supuesto, nadie ha comprado un solo ejemplar y solamente se han leído los que he regalado yo"2.
Beste udalekin batera, Zumaiakoa ere Pizkundearen bultzatzaile izan zen, eta ia beti lagundu zion; batzuetan, gainera, oso inplikatuta. Gainera, erabaki horiek, normalean, aho batez hartzen zituen udalbatzak, baita agintean alderdi abertzaleak ez zeudenean ere; izan ere, tradizionalistek edo karlistek ere bat egin zuten Pizkundearekin. Nola bultzatzen zuen udalak, ordea? Adibide batzuk ekarriko ditugu hona.
Batetik, Pizkundeko aldizkarien harpidetzak egin eta kanpotik eskaintzen zizkioten liburuak erosi egiten zituen, eta zalantzarik izanez gero, inguruetako beste udalei galdetzen zieten, haiek zer egin behar zuten; horrela, 1884an Euskal-Erria aldizkariaren harpidetza egin zuen; 1885ean, Euscal-Nafarren-Joaera edo emigracioa liburuaren hamabi ale erosi zituen; 1912an, Ametz-gozuak eta Endo liburuen seina ale erosi zituen; 1922an, Txomin Agirre hil berriaren omenezko hiru testu zekartzalako, Itzaldiak liburuaren 25 ale erosi zituen; 1931n, Urruzuno-ren ipuiak lanaren hamabi ale eskuratu zituen, baita Txomin Ar'lote lanaren hogei ale ere; 1931n, Sabin Euskalduna lanaren bi dozena erosi zituen:
"Fueron examinados los ejemplares del libro Sabin Euskalduna que por acuerdo anterior han sido adquiridos al objeto, y encontrándolos del agrado de la Corporación, acuerdan adquirir dos docenas con destino a su reparto entre los alumnos escolares. Asimismo, y para el mismo indicado objeto, acuerdan la adquisición de una docena de ejemplares del libro Txomin Ikasle"3.
Beste hau 1932koa da:
"Fue dada lectura a escrito de Don Fermín Iturrioz ofreciendo su obra euskérica 'Lutelesti edo geograpia' a 4 pesetas el ejemplar, con descuentos progresivos según la cuantía de los ejemplares que se pidan. El Ayuntamiento, por unanimidad, acuerda pedirle dos ejemplares, con objeto de examinar dicha obra, sin perjuicio de que en su día se amplíe el pedido"4.
Bestetik, udalak parte hartzen zuen han-hemenka antolatzen ziren biltzarretan, babesle gisa ere bai (diru ekarpenarekin), eta horren adibide da 1918an Oñatin Eusko Ikaskuntzak egin zuen batzarra; han parte hartu zuen Luis Olaizola Zumaiako alkateak, tradizionalista izanagatik, eta hango berri eman zuen plenoan:
"Que en la sección de lenguas es donde los debates fueron más interesantes y en el cual se ha trabajado mucho y con provecho (…). Fruto de esta buena disposición es la creación de la tan deseada Academia, o como mejor se le denomine en su día para velar por nuestra rica lengua euskara: un sinfín de disposiciones más entre ellas la publicación en Euskera de las pastorales, circulares, oficios, etc. etc.; así como clases en los Seminarios, Colegios, tanto de 1ª como de 2ª Enseñanza, en una palabra, allí donde se pueda hacer algo provechoso en bien de la lengua de nuestros antepasados. Que en la sección de Enseñanza se propuso se recabe de los poderes públicos la libertad de nombrar maestros de 1ª enseñanza; se haga una labor intensa a fin de dotar a las escuelas de todo el material en euskera y si es preciso se hagan concursos que bien podían organizar las Diputaciones, pues que todo merece la Enseñanza; y por último en los pueblos euskaldunes donde la mayoría es euskaldun sea obligatoria en esta lengua la enseñanza y allí donde la mayoría sea erdaldun no se le abandone a los que no lo son y que cuando menos se les dé una clase especial, no siendo nunca en horas de recreo (…). La corporación que oyó con sumo agrado estas manifestaciones, acordó un voto expresivo de gracias a favor de la expresada Junta Organizadora por la brillante organización y resultados prácticos que se han obtenido en el expresado concurso"5.
Halaber, 1930ean, Euskaltzaleak elkarteak batzarra egin zuen Zumaian, eta gure herrian hartu ziren elkartea berrantolatzeko eta sendotzeko zenbait erabaki.
Gainera, udalak laguntza edo babes ekonomikoa eman zien zenbait ekimeni, eta 1936ko adibide bat ekarriko dugu, horren erakusgarri:
"Es dada lectura de un escrito de la entidad cultural Euzko Pizkunde, domiciliada en San Sebastián, exponiendo que se propone tomar a su cargo la preparación de emisiones euzkéricas por la emisora 'Unión Radio San Sebastián' llenando así una necesidad sentida en gran parte del público radioyente y en cumplimiento de una función docente, cual es el de divulgar y hacer familiar el idioma y arte vascos, y solicitando del Ayuntamiento una subvención anual, que coopere a la realización de proyectos tan importantes. El Sr. Alcalde Presidente, propuso que por este año se conceda a los expresados fines de 'Euzko Pizkunde' la subvención de cincuenta pesetas, cuya cantidad cede de la consignación que existe de los gastos de representación. Y el Ayuntamiento así lo acuerda, agradeciendo al Sr. Alcalde su interés y desprendimiento"6.
Azkenik, bereziki azpimarratuko ditugu 1900eko abuztuaren 22, 23, 24 eta 25ean Zumaian izan ziren Euskal Festak7, mugarri garrantzitsua izan zirelako herrirako. Izan ere, euskalduntasuna eta euskara agerian jartzeko programako ekitaldiez gain, balio izan zuen herri osoa lanean jartzeko festa horiek antolatzen, urtebete lehenagotik hasita: dantzari txikiak prestatu, musika bandaren tresnak konpondu eta entseguak egin, elizkizunak antolatu, etorri behar zutenek bazkaltzeko eta lo egiteko lekuak prestatu, lehiaketak antolatu, garraiobide bereziak (trena) jarri, festak iragartzeko esku programak eta kartelak atera eta banatu…
Euskal Pizkundeari esker, euskaldun izatearen kontzientzia zabaldu, indartu eta sustraitu zen gurean, eta urte batzuk geroago, alderdi abertzaleen sorrera eragin zuen.
1 Lore joko: Floralia edo Lore Jokoek, berez, Antzinako Erroman dute jatorria eta Flora jainkosari eskainitako jaiak ziren; gero, literatur lehiaketa bihurtu ziren, hizkuntzak bultzatzeko. Euskal Herrian Anton Abadiak sortu zituen, 1853an, eta saritzat lorea, ontzako urrea eta makila ematen ziren.
2 GARTZIA TRUJILLO, Sebastian: Domingo Agirre Gutun bilduma, Euskaltzaindia, Bilbo, 2008. 96. or.
3 Zumaiako Udal Artxiboa 2849 (136V), 1931-12-23.
4 ZUA 2850 (20V), 1932-06-10.
5 ZUA 2842 (184V), 1918-09-19.
6 ZUA 2852 (125), 1936-05-25.
7 Horren gaineko artikulua Baleiken 2021eko irailean (312. zk.): https://baleike.eus/zumaia/1634807721182-
euskal-festak-zumaian-1900-urtean.