Bederatzi egun igaro dituzte Saharako desertuan, Mendebaldeko Saharako errefuxiatuen kanpalekuetan, Katixa Garcia eta Oier Iribar Darahli elkarteko kideek, elkarteko koordinatzaile Samuel Ruizekin batera. Udaberrian Zumaiako ikastetxeetako ikasleek, elkarteko kideek eta begiraleek egingo dute kanpalekuetara bidaia, eta bidaia horren plangintza egin dute udazkeneko egonaldian. Bidaiaren helburuez, saharar herriaren egoeraz, itxaropenaz eta laguntza humanitarioaz aritu dira, besteak beste, elkarrizketan.
Errefuxiatuen kanpalekuetan egon berri zarete. Nondik nora ibili zarete?
KATIXA GARCIA: Tindoufeko (Aljeria) saharar errefuxiatuen kanpalekuetan egon gara, zehazki, Auserd probintziako Zug herrian. Zumaiako Udalarekin senidetuta dago herri hori 90eko hamarkadatik.
OIER IRIBAR: Bederatzi egunez izan gara han. Udaberrian 60 bat zumaiar joango dira bertara, eta bidaia hori antolatu dugu.
Zeintzuk izango dira bidaia horretako egiteko nagusiak?
K.G.: Plangintza bat zehaztu dugu. Zugeko alkatearekin elkartu ginen, eta bilerako gaietako bat izan zen ikasle bakoitza zer familiarekin egongo den eta horiek zer proiektu gauzatuko dituzten zehaztea, aurrez identifikatu dituzten beharrak aintzat hartuta. Bidaiak gazte euskaldunak Saharako gatazkarekin sentsibilizatzeko modu bat dira: pairatzen duten egoera gertutik ezagutzen dute, eta bidaiako irakaspenak hemen gizarteratzea ere bada helburuetako bat. Familietan egongo direnez, bertako sinesmenak, kultura, baloreak, eta oro har, Saharako gizartea ezagutzeko aukera izango dute ikasleek.
O.I.: [Mendebaldeko Saharako errefuxiatuek] bizi izan dutenaz ohartarazteko modu bat ere badira bidaiak.
K.G.: Zugeko alkateak esan zigun zenbait behar dituztela. Batetik, familiei banatzen zaizkien laguntza ekonomikoen proiektuarekin jarraitzeko eskatu digute. Bestalde, Lehen Hezkuntzako ikastetxerako tailer didaktikoak sortzea nahi dute. Horrez gain, jostailuak, ikas-materiala eta irakasleentzako materiala eramatea ere bai. Gainera, eraikina kanpotik konpontzeaz, argindarra indartzeaz eta abarrez ere arduratuko gara udaberriko bidaian. Haurtzaindegian, berriz, haurrentzako parkea eraiki nahi dugu, eta eraikina kanpotik konpontzeko materiala eraman. Hala ere, gobernadorarekin egindako bileran berak zenbait behar identifikatuta zituela esan zigun, eta behar horien zerrendaren zain gaude.
Hara egin zenuten lehen bidaia izan al zen kontzientzia pizteko lehen txispa?
K.G.: Bai. Egia da gero gure mundura itzultzen garela, eta ez dela erraza izaten kontzientzia horri eustea. Baina lanean jarraitzen dugu, orduan zerbait piztu zitzaigulako.
Zenbat aldiz izan zarete han?
O.I.: Ni hiru aldiz; hirugarren bidaia izan da egin berri duguna.
K.G.: Ni bost bider. Elkartetik egin ditut bidaia batzuk, eta bestela ere joan izan naiz. Izan ere, harremanak egin ditut han, eta bisitan ere joan izan naiz.
Oporrak bakean programaren balorazioa ere egin duzue, ezta?
O.I.: Bai. Larrabetzuko aterpetxean hemezortzi haur izan ziren iazko udan, eta gure sorpresarako, han izan ziren haurren familiartekoek festa bat antolatu ziguten beren seme-alabekin egindako lana eskertzeko. Goizean haurrekin jolasten aritu ginen, eta beraiekin bazkaldu genuen gero. Guk ere eskerrak eman genizkien, ez delako erraza zeure semea edo alaba Euskal Herrira bidaltzea bi hilabete eta erdirako.
K.G.: Harrera familietan izan dira zazpi bat haur, eta haien etxeetan ere izan gara, jarraipena egiteko eta hemengo familiek bidalitako opariak emateko. Balorazioa positiboa da beraien aldetik, eta guk ere hala baloratzen dugu. Dena den, harrera familien kopurua asko jaitsi da azken urteotan; ez da erraza familiak aurkitzea. Isildutako gatazka bat da Saharakoa; izan ere, hainbeste gatazka daude munduan... Norberak bere bizitza du, gizartea gero eta indibidualistagoa da, eta arrazismoaren gorakada ere aipatuko nuke tartean. Saharako umeen aldeko kanpaina egiten da, eta hedabideek ere laguntzen dute, baina... Blokeo informatiboa dagoela ezin da ukatu: zerbait entzuen al da herrialde okupatuetan gertatzen denaz? Faktore horien nahasketa izan daiteke familia kopuruaren jaitsieraren arrazoia. Eta kontuan izan behar da Euskal Herrira etortzen direnak haurrak direla: konpromisoa handia da, eta haientzat nahiko zaila izaten da ezagutzen ez duten errealitate batera etortzea, 8-9 urterekin, hizkuntza ezagutu gabe... Egokitze prozesu handi bat pasatu behar izaten dute.
Zer aldaketa nabaritu dituzue lehen aldiz izan zinetenetik hona?
K.G.: Aldaketa batzuk sumatu ditugu. Argindarraren ezarpena da horietako bat, eta eraikuntzaren eta logistikaren aldetik aldaketa positiboak izan dira. Bestalde, bisa lortzen duten sahararrak Euskal Herrira etortzen dira baldintza prekarioetan lana egitera, baina lortutako dirua hara bidaltzen dute. Familia horietan antzematen da dirua bidaltzen dietela.
O.I.: Eraikuntzako materialaren kalitatean ere nabaritu dugu aldaketa, adibidez.
K.G.: Haien bizi baldintzak hobetu egin direla esatea asko litzateke, errefuxiatuak direlako. Hori horrela izanik, nazioarteko laguntza humanitarioaren menpe daude. Abenduko hirugarren astean jakinarazi zuen Saharako Ilargi Erdi Gorriko presidente Buhubeini Yahiak urte amaierara arteko adina oinarrizko elikagai zituztela biltegietan. Hori kontuan hartu beharra dago, hango hamar biztanletik zazpi bizi direlako elikagai horietatik. Mikrokreditu proiektuak egin izan ditugu, baina garapen ekonomikoa sustatzen duten proiektuak garatzea ia ezinezkoa da han.
Aurten bete dira 50 urte Fronte Polisarioa sortu zutela. Zer aldatu da gatazkari dagokionez?
K.G.: Esango nuke Fronte Polisarioaren mugimenduak irmo jarraitzen duela beren printzipioekin. Ez dira helburuak aldatu: autodeterminazio eskubidea eta independentzia aldarrikatzen jarraitzen du. Oso identitate gogorra dute: ezer baino lehen sahararrak dira.
Gerra isila izan da Saharan 1991az geroztik. Duela hiru urte, Marokok su etena hautsi zuen eta berriz ere gerra piztu zen Marokoren eta Fronte Polisarioaren artean. Larritu egin al da egoera?
K.G.: Lehen aipatu bezala, isildutako gerra da Saharakoa, eta bere momentuan booma izan zen arren, gaur egun ez dut gerra horri buruzko ezer entzuten. Arakatzen hasten baldin bazara eta sareetan Saharari buruzko kontuak jarraitzen baldin badituzu, informazioa topatu dezakezu, baina... Su etena hautsi zenean, segurtasunagatik, zonalde liberatuetan zeuden sahararrei kanpalekuetara joatea gomendatu zien Fronte Polisarioak.
O.I.: Tentsioa badago, hildakoen kopuruan ikusten da hori. Erresistentziaren museoan izan gara, eta erakutsi digute droneak erabiltzen hasita daudela gerran.
Palestinako Estatua aitortu berri du Pedro Sanchez Espainiako presidenteak, eta genozidioa salatzera atera dira herritarrak Marokon. Mendebaldeko Saharaz, ordea, ez dute ezer esan.
K.G.: Ez nau batere harritzen. Mendebaldeko Sahara Marokoko autonomia gisa aitortzea izan da Pedro Sanchezen orain gutxira arteko jarrera.
O.I.: Aldatu egin du ikuspuntua: lehen autonomiaren alde, eta orain kontra.
K.G.: Hori, gainera, adierazpenarekin nazioarteko legedia apurtzen duela jakinda egin du; izan ere, legedia horrek sahararrek autodeterminazio eta independentzia eskubidea dituztela aitortzen du. Sanchezek legealdia hasi aurretik promesa asko egin zituen, baina gero... Marokorekin dituen interes politikoak eta ekonomikoak dira garrantzitsuak, eta kitto. Ez dauka azalpen handiagorik.
Euskal herritarrek Saharako gatazkarekiko kontzientziarik ba al dute?
O.I.: Bai, Euskal Herriak beti izan du Mendebaldeko Sahararekin harreman estua, bai instituzioek, baita herritarrek ere. Kanpaina asko egiten dira, eta Euskal Herriko familietara saharar asko etortzen dira.
K.G.: Historia asko daukaten bi herri dira Euskal Herria eta Sahara, eta uste dut identifikatuta sentitzen garela, nahiz eta bien testuingurua desberdina izan. Borrokarako grinak kontzientzia esna edukitzea ekartzen du. Kanpalekuetan Euskal Herria ondo ezagutzen dute; lankidetza nabarmena da. Sahararen laguna da Euskal Herria, beti esaten dute hori.
O.I.: Halaber, euskaldunok jende irekia garela diote.
K.G.: Oso eskertuta daude euskal gizartearekin.
Itxaropentsu al daude?
O.I.: Itxaropenik ez dute galdu, baina azken belaunaldiak beti errefuxiatuen kanpalekuetan bizi izan dira. Ez dute bizitzarik izan beren herrietan.
K.G.: Esperantzarik ez dute galtzen, baina erreta daude. Izan ere, nekatu egiten du egoerak.
Eta zuek esperantzarik ba al daukazue?
K.G.: Zaila egiten zait. Dena den, esperantza eduki, badaukagu, bestela ez genukeen egiten dugun horretan sinetsiko. Hala ere, gure esku ez dagoen gatazka bat dela iruditzen zait. Gatazka politikoa eta ekonomikoa da, eta gauzak borrokatuta lortzen diren arren, konponbidea zaila dela uste dut.
O.I.: Mendebaldeko Saharako errefuxiatuen kanpalekuetara joaten naizenetan posible dela sinesten dut. Esperantza kutsatzen dute sahararrek.
K.G.: Maroko ez da mundu mailan potentzia nagusietakoa, baina aliatu garrantzitsuak ditu, hala nola AEB, Frantzia... Nazioarteko interes asko dago tartean. Zonalde okupatuan baliabide naturalak ustiatzen ari dira, gainera.