Kimikaria da Ainhoa Oliden (Bilbo, 1994) Zumaiako bizilaguna, eta Donostiako CIC Biomagune biomaterialetan espezializatutako ikerkuntza zentroan egiten du lan. Entzimak sintetizatu, purifikatu eta euskarrietan txertatzen aritzen da erreakzioak azkartu daitezen, eta erreakzio horiek aztertzen ditu gero. Bide luzea egin du zentro horretara iritsi aurretik: espektroskopia molekularreko taldean egin zuen masterra, eta tesia jarraian.
Garbi al zeneukan kimika ikastetak egin nahi zenituela?
Banekien zientzien arloan sakondu nahi nuela, baina zalantza neukan matematiken eta kimikaren artean. Matematikak asko gustatzen zitzaizkidan, baina egia da kimikak ere baduela matematikatik. Kimika aukeratu nuen azkenean. Mundu mikroskopikoak ere erakartzen ninduen; interesgarria iruditzen zitzaidan begi bistaz ikusi ezin denari buruz jakitea. Irtenbide gehiago ikusten nizkion kimikari, nahiz eta orain desberdin pentsatuko nukeen.
Eta kimikaren zer arlo gustatu zitzaizun behin unibertsitatean ikasketak hasita?
Kimika fisikoa, hasiera-hasieratik: kimika kuantikoa, termodinamika, zinetika... Arlo horretan espezializatu nahi nuen, eta horra bideratu nituen gradu amaierako lana eta masterreko ikasketak.
Espektroskopia molekularreko taldean sartu nintzen; kimika fisikoko departamentuko talde bat da. Santanderren eta Euskal Herriko Unibertsitatean ematen duten masterra egin nuen, material berrien ingurukoa. Dena den, master bat niretzat doktoregoa egin ahal izateko nahitaez egin beharreko prozesu bat besterik ez da. Tesia talde horretan egitea proposatu zidaten, espektroskopia molekularrekoan, eta beraz, masterra ere bertan egin nuen.
Zer da espektroskopia molekularra?
Teknika bat da, molekulak edo substantziak aztertzeko. Argiaren menpe jartzen dira, eta modu horretan, nola erantzuten duten aztertzen da. Laserrez josita daude laborategiak, eta horien bidez, molekulei energia ematen zaie, aztertzeko zer jarrera daukaten konposatu horiek argiarekiko. Konposatu horien inguruko informazio asko atera daiteke modu horretan. Oinarrizko arlo bat da, oso garrantzitsua, gero beste prozesu batzuk aztertu ahal izateko.
Eta zer konposatu mota aztertzen dituzue?
Fluoreszenteak dira. Argiarekin kitzikatzen badituzu materialak, argi hori jasotzen dute, eta gero, igorri. Fluoreszentzia hori ikusi egiten da, eta biomedikuntzan asko erabiltzen da, minbizia detektatzeko, esaterako. Biopsia bat egiterakoan, konposatu fluoreszente bat gehitu diezaiokegu, eta zelula kantzerigenorik egonez gero, konposatu fluoreszentearekiko lotu eta igorritako argia mikroskopio baten bidez detektatu ditzakegu. Garrantzitsua da teknika hori. Nik tesian oinarrizko azterketa egin nuen. Orain, zentro honetan (CIC Biomagune), mikroskopiako teknika horiek erabiltzen ditugu, baina beste helburu batzuetarako.
Tesia egiten zenbat denbora pasatu duzu? Zenbat denbora eman dizu horretara iristeak?
Tesian ordu asko sartzen dira. Kontratuan jartzen du zazpi ordu eta erdi eskaini behar zaizkiola egunean, baina hori ez du inork betetzen. Lan oso gogorra da. Asko aldatzen da egokitu zaizun taldearen eta lan dinamikaren arabera, hala ere.
Hasierako helburua aldatu egiten da askotan. Ideia batekin has zaitezke, baina esperimentuekin, hori aldatu daiteke.
Eta zure kasuan asko aldatu al zen hori?
Nire kasuan ez, ez zen asko aldatu. Tesiaz gain, beste hainbat proiektu ere egin nituen, tesiko lanean sartu ez nituenak. Poroak dauzkan material batzuk sintetizatzen genituen, zeolitak, eta bertan sartzen genituen beste molekula batzuk, fluoreszenteak. Eta konturatu ginen molekulei argi horiek zuloetan sartzean beraien ezaugarriak asko hobetzen zirela. Laserrak edo argi zuria sortzeko erabil zitezkeen, esaterako.
Akatsetatik ikasten omen da. Zenbat porrot egin behar dira helburuetara iristeko?
Nik uste dut tesia garatzen zoazen heinean, asko ikasten dela. Egia esan, hasi nintzenean pazientzia gutxi nuen, eta niretzako akats bakoitza kristoren porrota zen. Atzo esperimentu bat egin nuen: konposatu baten bolumen zehatz bat gehitu behar nuen, eta eguna pasatu zenean, bost ordu neramatzanean, konturatu nintzen gaizki gehitu nuela bolumen hori. 'Bihar berriz egingo dut, eta kito', pentsatu nuen. Baina bere garaian nik ez nituen akats horiek ondo eramaten. Teknika berriak erakusten dizkizutenean asko pasatzen da, hasiera batean oso erraza da akatsak egitea, baina nik uste dut denok barneratuta daukagula hori.
Gauzak espero bezala ez aterata ere, emaitza horiek baliagarriak direla uste dut. Hori, zientzian, emaitza bat da, eta artikuluetan ez dira jartzen. Nik uste dut jarri beharko liratekeela. Jendeak emaitza onak bakarrik argitaratzen ditu, baina porrotak balio du berriz akats hori ez errepikatzeko, jendeak berriz esperimentu hori ez egiteko. Beste pertsona bat egon daiteke esperimentu antzekoak egiten, eta garrantzitsua da aurrez jakitea horrek ez duela funtzionatzen.
"Tesia egiterakoan asko ikasten da. Hasieran, akats bakoitza kristoren porrota zen niretzat"
Atzerrian ere izan zara ikertzen.
Bai, bitan izan naiz Madrilen, eta gero, Japonian eta Parisen ere bai.
Zer moduzko esperientziak izan dira?
Onak, oso onak, gehien bat jendea ezagutzen duzulako, jende berria. Talde berriak, dinamika desberdinak. Ni nengoen kimika fisikoko departamentuan, eta joan nintzenean, taldeak beste arlo batzuetakoak ziren. Adibidez, Madrilgoak kimika ez organikokoak ziren, eta asko ikasi nuen arlo horretan.
Japoniakoa, berriz, egundoko esperientzia izan zen. Pandemia garaian joan nintzen, eta ia ez zidaten herrialdera sartzen utzi. Konfinamendua eta gero, handik hilabete batzuetara zabaldu zuten herrialdea, baina beste agerraldi bat izan zen, eta berriz itxi zuten. Hori gertatu zen ni bidaian nengoela, baina, azkenean, sartu nintzen. Nik bakarrik ikusi nituen tenpluak; ez zegoen turistarik, den-dena niretzako izan nuen. Kyoton egon nintzen unibertsitatean. Tesian lantzen ari nintzenaren antzekoa zen han egiten nuena. Japoniako talde hura aitzindaria da horretan, eta ideia zen konposatu batzuk sortzea minbizia kasuetan aplikatzeko. Terapia fotodinamikoa deritzo. Laser batekin energia aplikatzean, konposatu horiek oxigeno erradikala sortzen dute, eta horrek minbizi zelulak hil egiten ditu. Hori nahi genuen aztertu. Han desberdin egiten dute lan, ordu pila bat sartzen dituzte. Batzuek unibertsitatean bertan egiten zuten lo; batek egunero-egunero ordu erdiko siesta egiten zuen. Nik hango lan egiteko modua ezagutu nahi nuen, baina mugak jarri nituen; ez nuen haien erritmora jardun nahi izan.
Orokorrean ikertzaileen lana eta doktoregaien lana baloratzen al da behar bezainbeste?
Oso gutxi baloratzen da. Soldataren aldetik, hobekuntza batzuk egin dira, baina gure bizitza maila ere garestitzen doa, eta ez dago orekatuta. Eta lan ordu asko sartzen dira. Nahiko prekarioa da leku askotan, ez denetan, baina gogorra da. Europan-eta diru asko bideratzen da ikerkuntzara. Milioika eta milioika euro jartzen dituzte energia berriztagarriei edota medikuntzari lotutako hainbat proiektu aurrera eramateko; farmakoak sortzeko, adibidez. Baina diru hori ez dago ondo banatuta. Ikerkuntza oso garrantzitsua da gaur egun dauzkagun arazoei aurre egiteko, eta nik uste dut hori ez dela errekonozitzen. Jendeak ez daki guk zer egiten dugun eta nola lan egiten dugun lan, baina espero dut denborarekin hori guztia aldatuko dela.
Argitalpenak garrantzitsuak dira zientziaren arloan. Batzuk egin dituzu.
Bai, garrantzisuak dira, gehienbat ikerkuntzan. Zenbaki bat daukagu ikertzaileok h indizea deitzen dena, eta zenbaki hori ematen dizute dauzkazun argitalpen kopuruaren eta argitalpen horiek eduki duten inpaktuaren arabera. Zenbaki horren arabera, lan bat lortzeko aukera gehiago izan ditzakezu. Horrek eragin dezake jendeak gogor lan egin behar izatea argitaratzeko, baina ez da egokia horrekin neurtzea lanean ona edo txarra zaren.
Zenbaterainoko inpaktua du laborategian egiten duzuen lanak eguneroko bizitzan?
Inpaktu handia eduki dezake. Adibidez, terapia fotodinamikoak erabiltzen diren konposatuen aplikazioak prozesu oso luzeak dira, eta gero probatzen dira pertsonengan, behin toxikoak ez direnean. Orain, zentro honetan, entzimekin egiten dugu lan, adibidez. Entzimek errakzioak azkartzen dituzte; katalizatu egiten dituzte. Gero, esaterako, hondakinak birziklatzeko aplikatu daitezke. Igual ez duzu zuk aplikatzen, zuk egiten duzu ikerketa hori, eta gero beste batek jarraitu. Kate luze bat da.
"Euskal Herrian, orokorrean, oso ondo ekipatuta daude ikerkuntza zentroak"
Nolakoa da zure lan egun bat?
Hemen talde asko daude, zortzi edo. Nik lan egiten dut Heterogeneous Biocatalysis Lab-en, Fernando Lopez Gallegoren taldean. Talde honetan egiten duguna da entzimak erabili. Entzimak proteinak dira, gure gorputzean dauzkagunak, eta entzimak oso garrantzitsuak dira gure barruan gertatzen diren erreakzioetan, metabolismoan dauzkagun erreakzio horiek denak azkartu egiten dituztelako. Entzimarik gabe, erreakzio horiek oso motel joango lirateke; ez ginateke existituko. Entzima horiek sintetizatu, purifikatu eta gero erabili egiten ditugu euskarri batean txertatu eta bertan erreakzioa gerta dadin. Alkoholak sor daitezke, eta alkoholetik, aminak, esaterako. Substratu batetik abiatuta beste produktu batzuk sortzen saiatzen dira plastikoa degradatzeko edo farmakoak lortzeko, adibidez.
Orain ikasten ari naiz horiek nola sintetizatzen diren, eta gero aztertu egiten ditugu: erreakzio horiek nola doazen eta parametro zinetikoak determinatzen ditugu bideragarriak izan daitezkeen edo ez jakiteko. Entzimen tenperatura da abantaila bat: gure organismoan gertatzen denez, baldintza leunetan gertatzen dira erreakzioak. Gaur egun industrian baldintza bortitzak erabiltzen dira, tenperatura oso altua eta kutsagarriak diren konposatu kimikoak. Entzimak onak dira, barruan dauzkagu, eta ez dute kalterik egiten. Kimika berdea dela deritzo. Behin horiek sintetizatuta, espektroskopian espezializatu nintzenez gero, aztertu egiten ditut teknika horien bidez gehienbat. Erreakzio horretan egon daiteke konposatu bat fluoreszente izatetik argia desagertzera pasatzen dena. Denboran aztertu daiteke, argazkiak aterata mikroskopio sofistikatuen bidez. Mikroskopioa asko erabiltzen dut, eta analisiak ere egiten ditut. Egun bat pasatu dezaket ordenagailuan datuak tratatzen, programazioarekin edo hainbat softwarerekin, eta hurrengoa, laborategian, sintetizatzen eta teknika desberdinak erabiltzen.
Zer duzu nahiago?
Informatika pila bat gustatzen zait, baina laborategia ere bai, asko. Nik uste dut lan honen alde onena hori dela, dinamikoa dela.
Tentaziorik izan al duzu atzerrira lanera joateko?
Bai, handia. Tesia bukatu nuenean Marie Curie beka eskatu eta kanpora joan nahi nuen. Austria eta Belgika ziren aukeretako batzuk, baina hementxe geratu nintzen. Hemen geratu nintzen, eta 30 urterekin ez dut uste joango naizenik. Europa mailako beka da Marie Curie, eta ikertzaile onenek lortzen dute; oso zaila da eskuratzea.
Ondo prestatuta al daude hemengo ikerkuntza zentroak?
Nik uste dut taldearen eta zentroaren arabera asko aldatzen dela, baina, orokorrean, oso ondo ekipatuta daude. Euskal Herrian, orokorrean, esango nuke baietz. Antolakuntza aldetik batean edo besteen pixka bat aldatu daiteke lan egiteko modua, dena den.
Zientziena mundu maskulinizatua da. Nabaritu al duzu?
Pixkanaka aldatzen ari da. Igartzen dut aldatzen ari dela, parekotasun hori betetzen saiatzen direlako. Adibidez, EHUn katedratiko gehienak gizonak dira, eta bide horri oso zaila izan daiteke emakumeentzat: amatasun baja hartzen baduzu, adibidez, denbora horretan ez duzu lanik egiten, eta katedratiko izateko merituak oso garrantzitsuak dira. Denbora hori galduta, nekez lortuko duzu gero katedratiko izatea. Nik uste dut orain gero eta kontzienteago garela. Adibidez, tribunaletan derrigor egon behar dute emakumeek; gizon eta emakume kopuru jakin bat egon behar da legez.