Beharrak edota nahiak bultzatuta, ingurune horietan bizi zirenek gune libre bat behar zutela erabaki zuten; lege, epaile eta arau propioak zituena. Hiribilduak izaki politikoak dira eta hauek ez dira ezerezetik sortzen. Gizakien borondatea dute abiapuntu eta bizimodua hobeto antolatzeko sortzen dira. Hiri-gutunaren aurreko dokumentuek ingurune populatuen berri ematen digute, baita azken urteotako lan arkeologikoek ere. Azken hauek ezinbestekoak gertatzen dira dokumentazio falta nabaria denean.
Zumaiako Udal artxiboan hiri-gutuna lortu aurreko dokumentazioa topatzeko zortea dago. Zumaiari aipamen zuzena egiten dion lehenengo dokumentua 1292koa da. Bertan “monasterio de Sancta María de Çumaya, que es en Guipúzcua” irakur daiteke. Dokumentu honek, ordea, ez du zehaztasun handiagorik ematen. Hori dela eta, oraingoan, artxiboan gordetzen den 1344ko dokumentuari erreparatu diogu. Zumaiak hiri-gutuna lortu baino 3 urte lehenagoko dokumentua da hau.
Tamalez nahiko egoera txarrean dagoen dokumentu honek[1], 1344ko Zumaiako biztanle eta populazio guneen berri ematen digu. Zumaiako bizilagun nagusiek, bertako apaiz den Beltran Martinez de Ochangori prokurazio-gutuna ematen diote, Zumaiako Andra Mari monasterioak dituen zenbait lur eta ondasunen lagapenerako enfiteusi-zentsu baten kontratua formaltzeko. Idatzian agertzen diren Zumaiako bizilagun nagusiak Beltran Yuaynes de Dornutegui, Beltran de Arteaga, Iohan Martiniz de Ochango, Martin Lopiz de Liaouiaga eta Pero Yuaynes de Matauca dira.
Hau izango da, Zumaiako bizilagunek hiri-gutuna lortu aurretik, antolakuntza amankomunerako emango duten lehen pausoa. Bertan, Zumaia eta inguruak populatzen zituztenek, Andra Mari monasterioarenak ziren zenbait lurren eta ondasunen gaineko eskubideak lortzen dituzte, urtean, Done Mikel egunean, Orreagako ospitaleari 440 marai ordaintzearen truke. Helburua “que puedan en el dicho logar de Çumaya poblar et ffaçer puebla nueua e hy habitar en tal manera et conditión que ellos et aqueyllos que por todos tiempos serán enpués d’eyllos”. Hau da, dokumentu honek Zumaiako lehen lurralde antolakuntzaren berri ematen digu.
Zumaiako ingurunean bizi zirenek, Zumaia izeneko gunea hiribildu gisa antolatzeko toki aproposa zela pentsatu zuten. Beraz, hiribildu titulua jasotzeko beharrezko lehen pausoa emana zuten. Dokumentu honek komunitate baten nahia adierazten digu. Zumaiaren proiektua inguruko biztanleek bultzatua izan zela argi geratzen da hemen. Baina, zein lur eremu eta zein ondasun bildu zituen Zumaiak?
“Ardança e Yçurun e Narruondo con la meytat de la rrueda de Narruondo e con las pertenencias que sson desde el dicho [logar de Narruondo fasta Çumaya e entre el camino dende es el agoa, et otrossí vna tierra labrada que es clamada] Picote et otrossí Çabaliaga e Sarasgarate et Otabarça et el sel d’Olano en el término de Yçiar [et la presa de Yrure] et Vitarte et Barçusta et Çumayegui con ssu arenal, et Yregui con ssu parte de la rrueda, et Ozpide dos pieças e en Obilos vna pieça, et en Orebia e en la rribera de Atecherbia vna pieça, en Larrançadi vna pieça e delante la iglesia [de Sant Bartolomé de Oiquina vna pieça, et en Urteaga una pieça, et otrossí el logar que sse clama Aguirre con la casa] et con todas ssus pertenençias, et la parte de la rrueda de Yregui”
Datu hauek aurrean izanik, joku bat proposatu nahi dizuegu. Zumaiako 1344ko lurralde antolakuntzaz jabetzeko, Zumaiako mapa toponimikoa hartu eta, bertan, dokumentuan aipatzen diren izenak egungo toponimoekin identifikatzen saiatu. Batzuk identifikatzen errazak dira, besteak zailagoak eta beste batzuk galdu direla konturatuko zarete. Ariketa honekin, ordea, 1344ko biztanleek lortu zuten lur eremu eta ondasunen zabaleraz jabetuko zarete eta Zumaiako toponimo zaharrenak ezagutuko dituzue. Honek, gainera, gune horien antzinatasunaz ohartaraziko zaituzte. 1344ko lurralde antolakuntzak, hein batean, egungo mapa toponimikoan fosilizatuta jarraitzen duela ikusiko duzue.
Oihana Artetxe (Ereiten Kultur Zerbitzuak)
[1] Dokumentuaren egoera dela eta, idatzi honetarako ez dugu dokumentu originala erabili. Dokumentuaren transkribapena Javier Elorza Maiztegirena da. Elorza Maiztegi, Javier: Fuentes documentales medievales del País Vasco, Archivo Municipal de Zumaia (1256-1520), Eusko Ikaskuntza, Donostia, 2009.