Tradizioaren eta horren hausturaren inguruko istorioa kontatzen du Asier Altuna zuzendariak Amama pelikulan. Baserri batean girotzen da pelikula eta Kandidok Tomas baserritarraren papera betetzen du berebiziko lanean. Zinemaldian, Sekzio Ofizialean aurkeztu ondoren pelikula izaten ari den ibilbidearekin eta ikusleen artean izaten ari den harrerarekin gustura dago.
Amama pelikula aurkeztu zenuten azken Zinemaldian. Aurretik Asier Altunarekin lan egina zara?
Lehen ere elkarrekin lan eginda gaude, Telmo Esnalekin eta Asier Altunarekin, bi film laburretan. Beraien lehen bi laburmetraiak izan ziren: Txotx eta 40 ezetz.
Nola heldu zitzaizun paper hau?
Asierrek eta biok aspalditik ezagutzen dugu elkar. Harreman luzea dugu. Badira urte mordoxka bat esan zidala niretzat zerbait idazten ari zela. 2013an deitu zidan gidoia eginda zuela, eta, gainera, deitu zidanean proiektua aurrera ateratzeko moduan zegoen. Diru kopuru minimoa bilduta zuen proiektua martxan jartzeko. Hori pozgarria zen, berri ona izan zen niretzat.
Beraz, zu gogoan izan zintuen Tomasen pertsonaia sortzeko.
Ez naiz ni egokiena hori esateko, baina berak hala esan zidan eta ondoren egindako elkarrizketetan ere hala esan du. Jakin badakit idazten ari zenean pertsonaia hori nik egingo nuela. Berak dio idatzi ahala ni ikusi ninduela, nire aurpegia eta nire gorpuzkera ikusten zituela.
Zinemaldian emandako prentsaurrekoan azaldu zenuen zure familia baserri giro batetik datorrela. Hori hala izanda, pelikulan kontatzen den historiarekin lotura berezirik sentitzen al duzu?
Biografikoki ez. Aktore batek ezin du pertsonaiarik egin bere biografiako zatirik sartu gabe, bere izaeraren zatirik sartu gabe. Gure erremintak gure gorputza, gure ahotsa dira. Beraz, beti dago gure zerbait pertsonaia guztietan. Nire kasuan badago halako zerbait, baina ez nuke nahiko mugatu neure burura bakarrik. Hemen, herri honetan, denok ez dugu oso urruti baserri giroa. Beraz, hori gure herriko edozeinen historia izan zitekeen. Nire aita-amak baserrian jaio eta haziak dira, gero etorri ziren kalera. Nik baserria ezagutu izan dut eta bizitzako bolada batzuk ere eman ditut han. 1960ko hamarkada hartan izango zen. Mutil koxkorra nintzenean baserrian boladak pasatzen nituen. Hango giroa ezagutu dut. Bilatzen hasiz gero, sustrai sakonak, hots eta usain sakonak, antzinakoak, hara joango gara, belar eta sagar usainak aditzera, ganbarako usaina aditzera, hango txokoak eta hango eskopetak, ukuiluak eta ganadua. Hori oso sakonean dago, ume garaitik. Pentsa, umetan gertatzen dira gauza onenak, geratzen direnak. Barruan geratzen diren gauza sakonenak ziur aski izango dira umetako oroitzapenak, usainak, pasadizoak.
Tomas zara pelikula honetan. Nola sortu duzu pertsonaia hau? Norbait izan al duzu buruan?
Pertsonaia hau lantzeko ez dut aparteko lan berezirik egin beste pertsonaia batzuekin alderatuta. Bakoitzari berea eman behar zaio. Hemen baserritar batena egin dut, baina telesail batean [Aitaren etxea] faxista batena egiten ari naiz. Hurrengo batean, agian, bankero batena egingo dut. Bai, begiratuko ditut hainbat gauza eta ezagutzen ez baditut joango naiz mundu hori ezagutzera, gutxitik hasita, ahalik eta gehien ezagutzeko. Pertsonaia hau lantzeko lehengusuaren baserrira joan nintzen. Gainontzean, lehen esan bezala, nire lana egiteko modua izaten da irakurtzean aurkitzen dudan pertsonaia hori nirea sentitzea. Neuregan bilatzea. Pentsatzen dut geuregan dagoela dena, bilatuz gero, tekla edo erresorte hori ukituz gero, hor nonbait zerbait aterako dela. Kanpora begira, ez naiz fijatu izan [jendeak] nola begiratzen duen, nola ibiltzen den. Batez ere psikologikoki eta sentimendu aldetik saiatzen naiz familia horren barrenean sartzen; mapa emozionala egiten eta zurrunbilo horren barrenean sartzen. Baserrian gauza asko dago, Neolitikotik dator eta hori dena daukagu guk. Gaur egun ere oso modernoak izan arren, guk nahi ditugun gauzetan gara modernoak. Baina beste gauza batzuetan inor baino tradizionalagoak izango gara. Horiek dira guk jartzen ditugun babesak gure izateko modua gure ideia batzuetara egokitzeko.
Pelikula osoan zehar Tomas sentimenduak eusten dabilela esango nuke eta hitzez ia ez du ezer espresatzen. Esan daiteke euskal izaera barneratu duzula nolabait?
Eusten, eusten... esateko modu bat da. Ez du egiten berebiziko kontentzio lanik. Ez duela espresatzen diozu, baina espresatzeko modu asko daude. Euskal izaerarena, berriz, ez dakit hala den edo ez. Norberak ikusiko du nolakoa den, bere etxean edo inguruan zer dagoen; nire pertsonaia, bai, horrela da, baina ez zait iruditzen generaliza daitekeenik. Euskaldunok halakoak gara? Bai, esaten da austeroagoak garela sentimenduekin. Batez ere hitzezko sentimenduekin. Baina ba al dakigu jasotzen keinuen edo ekintzen bidez egiten diren mezuak? Modu askotara espresa daiteke. Pelikula honetan gizon honek ondo azaltzen ditu bere sentimenduak bere burua hondoa jota ikusten duenean.
Baina, adibidez, alabarekin liskarra izan duenean ez daki barkamena eskatzen.
Zeinek zeini eskatu behar dio barkatzeko? Elkarri ziur aski. Garbi dago non bizi den alaba eta zein diren hango arau inplizituak. Tomasek esaten duenean txakurrik ez paseatzeko, alaba aurretik pasatzen da txakurrarekin, enfrentatzera dator. Haren espresatzeko modua haserrea da. Txakurra askatu eta askatu ez ezik, nire aurretik pasatzen du. Hori probokazioa da. Eta galdera egiten dut: hitz eginda konponduko litzateke? Hobeto biziko ginateke? Nire seme Xabik [Ander Lipus] dio baietz. Dio “Aita, badakit sentitzen duzula. Esan. Ez du ezer konponduko baina...”. Seguru zaude? Nola dakizu? Eta horren zain zaude? Eta ez bazaizu ematen? Eta zuk zer espero duzu besteengandik? Eta nor zara zu besteei eskatzeko hau eta hau? Seme, zuk zer eskubide duzu? Hori berbalizatu gabe ez zara konturatzen? Ez dakit. Nik egiten ditudan galderak dira. Momentu honetan bizi gara gizarte batean non teorikoki preparatuta gauden soluzioak aurkitzeko. Inoizko koadro teknikorik onenak dauzkagu: psikologoak, psikiatrak, liskarretako bitartekariak, hezitzaileak... eta ez dakit arazoak lehen hainbeste, gutxiago edo gehiago dauden. Ez zait iruditzen garai argiagoak direnik lehen baino. Alde batetik bai. Garai ilunak eta garai argiak, diktadura eta demokrazia. Diktaduran, behar bada, argia, argimutila, garbiago ikusten zen; iluntasun horretan argia, iparra, garbiago ikusten zen. Baina, gaur egun, nahasiago dago eta itsasargi hori ez da ikusten. Garai argiagoa izan daiteke, baina nahasiagoa ere bai. Egoerak, sentimenduak, egonezinak, hala daude. Liskar eternoa da hau.
Tximuak ginenetik gabiltza liskarretan.
Bai, eta saiatzen gara konpontzen, baina... Denok dugu hobexeago bizitzeko amets hori. Gauzak hobexeago egin norberarentzat eta hurkoarentzat. Nolabait ere badugu beste sentimendu hori, nik ezin ondo egon aldamenekoa ondo ez badago. Saia gaitezen.
Pelikula osoan daude liskarrak, haserreak...
Sentimenduak, sentimenduak.
... sentimenduak. Haserreak hor badaude ere, Zinemaldiko aurkezpenean ean zenuen maitasunezko pelikula bat zela Amama.
Hala da. Prentsaurreko hartan pixka bat harrituta geratu nintzen kazetari bat berak ere ez zuelako horren inguruko galderarik egin. Niretzat maitasun istorio bat da, ia kantu bat maitasunaren alde.
Maitasuna baina baita amorrua ere, alabak ikasketak egin izana kritikatzen duenean, adibidez.
Hori oso mazakotea da. Hori esatea astakeria galanta izatea dela iruditzen zait, baina esan egiten du. Nola defenditu hori? Hori amorruaren amorruz esaten du. Baina, bere burua hondoa jota ikusten duenean, familia deseginda, eta denak sufritzen, eta azkenean seme zaharra etortzen zaio eta esaten dio: “Zer egin duzu?”. Dena izorratu dut eta nik neuk ez dakit konpontzerik izango dudan. Oker handia izan da eta gauza batzuek ez dute konponbiderik. Hor nik pentsatzen dut ondoez hori duela gehien maite duen jendea izorratzen ari delako. Hortik atera behar du bizirik izateko. Buelta eman behar dio egoerari eta buelta hori ematen du familiari dion maitasunagatik. Bai emaztearekin, bai seme-alabekin. Alde horretatik diot maitasun kontu bat dela. Berak etsi egiten du borroka horretan. Atzera martxa bat egiten du, baina bere printzipioei uko egin gabe. Esan dezagun humanizatu egiten dela. Bere egoskortasun horretatik jaitsi egiten da. Ez da batere erraza. Begira... Lehen esan dugunean ez duela hitz egiten. Hitza erabiltzen duen batek, bakegile batek, poeta ez bada, pentsa dezake modu egokiagorik buelta emateko, berriz ere familia berreskuratzeko, egiten duen akzio hori baino? Botatako zuhaitz horrekin alabarentzako ohe bat egin. Halako ekintza poetikoa. Hitzez esan ote liteke gauza ederragorik? Sentimendu handiagorik duen hitzik ba ote dago? Ez dakigu komunikatzen... baina hau komunikatzeko era bat da, eta magikoa. Hori egiten duenean, ekintza horrek berak eramaten du pertsonaia hau malgutzera eta beste bide bat hartzera. Eta ausartuko nintzateke esatera ekintza poetiko batek egiten duela indarra pertsonaia hori modu horretara bihurtzeko. Gaur irakurtzen egon naiz liburu bat, Atxagarena, gaztelaniaz. Poesiaz ari da pertsonaia bat, momentu poetikoez, eta dio dena ez dela poesia, poesia istant bat dela, poemen liburu oso bat irakur dezakezula eta poesiarik aurkitu ez. Edozein idazle esanguratsuenaren poema liburu bat irakur dezakezula eta poesia momentu bat bera ere aurkitu ez. Eta gero bizitzako edozein momentutan aurkitu dezakezula, istant bakarrean. Hau da bat.
Baserri batean, euskal giroan kokatuta dago pelikula, baina, aldi berean, oso unibertsala da kontatzen dena.
Jode, esango dizut, zu zumaiarra izanda, Baleikekoa... Galdera horrek amorru pixka bat ematen dit. Eta gehiago zu zinemazalea zarenean. Kazetari askok egin dit galdera hori. Neure buruari galdetzen diot zergatik egiten den galdera hori. Pelikula euskaraz egin delako? Haratago joan behar da. Hau munduko edozein herritan gertatzen da. Espainian, Gaztelan, ez dira baserriak husten ari, herri osoak husten ari dira. Landa giro batetik hirira egiten den migrazioa mundu osoan gertatzen da. Baina nire galdera da: zer da unibertsala? Eta zer ez? Zeinek dio baden edo ez den? Desertuan zerura botatzen dituzten kometen inguruko Irango pelikula bat etortzen da eta derrepentean, ez dakit zer fenomenorengatik, unibertsala bihurtzen da. Ni San Telmon kokatutako istorio bat kontatzen ari banaiz, inporta duena da kontatzen den horrek interesa duen edo ez munduaren bestaldean bizi den harentzat. Nik daukadan magia edo abildadea koadro bat pintatzean, antzerki bat egitean, idaztean, gauza da ea abildadea dudan kontatzen dudan istorio hori interesgarri bihurtzeko. Eta kontatzen dudan modua interesgarria den bestaldean dagoenarentzat. Hori da erronka. Nola kontatzen duzunaren arabera hemen edo han hobeto ulertuko duten ala ez? Beno, izan daiteke. Emaitza ulergaitza izan daiteke, baina hor galdera asko egin daitezke. Norbere buruari galdetu diezaioke zergatik ez duen ulertzen. Gai naizen edo ez hori ulertzeko. Galderara itzulita, dudarik ez unibertsala dela. Jakin dut Hego Koreako jende bat oso interesatuta dagoela pelikularekin eta oso ondo ulertzen dutela.
Zure seme Manuk Gaizkaren, Tomasen semearen, papera egiten du pelikulan. Paper txikia du, baina bera da istorioa martxan jartzen duena. Zer moduzkoa izan da Manurekin lan egitea?
Pantailan presentzia txikia du, baina historian ez da paper txikia. Zuk esan duzu, bera da dena abian jartzen duena. Hala da. Semearekin lana egiteko momentuan ez dugu lan berezirik egin, beste aktore bat balitz bezala hartu dut. Klaro, ez diogu aita-semeak izateari uzten. Baina erabat bereizi dut hori, beste edozeinekin ariko banintz bezala izan da. Kasualitatea, aita-semeak gara fikzioan eta errealitatean. Berak bere artxibategian arakatu du, nik nirean, eta ziur aski, hainbat kasutan, artxibategi batzuk komunak izango ditugu.
Esaten duzun bezala, aita-semeak zarete fikzioan eta bizitza errealean. Pelikula berarekin paralelismo bat egin daiteke: aktuazioarekin hautsiko al du Manuk pelikulan Gaizkak baserriarekin hausten zuen bezala? Edo aitaren bide beretik joango da?
Hori berari galdetu beharko zenioke. Gehienbat arte munduan murgilduta dago. Ziur asko aukerarik ematen badiote, hartuko ditu. Ez naiz ni inor ezer esateko.
Pelikulan bezala ez diozu, behintzat, aginduko zure bidea jarraitzeko.
[Barrez] Bai zera! Garai honetan! 30 urte dauzka, eh?
Gogoan al duzu zein izan zen zure lehen pelikula?
35 urte daramatzat aktore lanetan. 60 urte bete behar ditut aurten eta 25 urterekin hasi nintzen antzerki munduan eta aktore lanetan. Handik gutxira egin nuen lehen pelikula. Quebec Televisionerako zuzendari kanadar batek egindako lana izan zen. Munduko herrialde desberdinetako ipuinak kontatzen zituen proiektu bat zen eta Euskal Herrira etorri ziren haietako bat egitera. Ekoizpena eta errealizadoreak hangoak ziren. Txirula miresgarria ipuina kontatzen nuen eta hura izan ziren nire lehen presentzia pantaila batean. Ordutik gaur arte aktore lanetan, hiru diziplinetan (zinea, antzerkia eta telebista) eta bikoizketan aritu naiz.
Euskal zinema terminoa behin eta berriz aipatzen da. Zuk Julio Medemekin (Vacas), Daniel Calparsororekin (Salto al vacio, Pasajes) eta Juanma Bajo Ulloarekin (Frágil) egin duzu lan, besteak beste. Orain badirudi beste belaunaldi bat datorrela: Asier Altuna, Telmo Esnal, Jon Garaño, Jose Mari Goenaga... Desberdintasunik topatu al duzu orduko eta oraingo zuzendarien artean?
Euskal zinemarik dagoen galdera horri ez noa erantzutera. Hori espezialistei galdetu beharko zaie eta erantzunen arabera ikusiko dugu alde gauden edo ez definizio horrekin. Ez nintzateke ausartuko euskal zinemaz hitz egitera. Alfredo Landa ere euskal aktorea izango da. Zer da euskal zinema? Zer da euskal literatura? Pio Baroja, Unamuno, euskaraz egiten dena? Nik uste galdera bera dela.
Aipatzen dut euskal zinema, garai edo txanda batean hiruzpalau pelikula agertzen direnean berreskuratzen den terminoa delako.
Hemen beti egin dira pelikulak. Txandak diozu. Imanol Uribek eta Montxo Armendarizek pelikulak egiten zituztenean garai hartan bertan ari ziren bereak egiten Julio Medem eta Bajo Ulloa. Nik Armendarizekin lan egin dut Medemekin Vacas egin ondoren [Silencio roto, 2001]. Armendariz etengabe ari da lanean. Bakarrik batzuk lehenago jaiotzen direla besteak baino. Haiek urte gehiago izan dituzte pelikula gehiago egiteko. Armendarizek, Altunak, jende berriak, egingo dituzte pelikula gehiago. Denok gara garaikideak. Euskal zinemarentzat garrantzitsua izan da produkzioan Eusko Jaurlaritza eta EITB sartzea eta talde artistikoa eta teknikoa hemengoa izatea. Zenbat eta gehiago hurreratu horra, gero eta gehiago aipatuko genuke euskal zinema. Lan egiteko eran ez dut desberdintasun handirik sumatu; orduko profesionalak eta oraingoak oso onak dira. Talde guztiek dena ematen dute istorioak kontatzeko. Proiektua zintzoa bada, taldeak amaierara arte defendatuko du. Aldaketa handiena teknika aldetik izan da: zeluloidetik digitalera pasatzea. Horrek aktoreei lana asko erraztu digu. Lehen zeluloideko tomak oso garestiak ziren; digitalak merkatu egin du hori eta aukera ematen digu toma gehiago egiteko. Hori produkzio batean ikaragarria da. Aurrekontu aldetik oso behetik gabiltza euskal zinema honetan eta euskal eszena honetan. Ni ibiltzen naizen produkzio gehienetan oso aurrekontu estuetan ibiltzen naiz. Proiektu batean sartzen naizenean lehen hitza izaten da oso diru gutxi dagoela.
Oraingo pelikula hauetan ikusten dena da euskara naturaltasun osoarekin agertzen dela. Guk euskaraz egiten dugu eta pertsonaiek hala egiten dute.
Bai, baina uste dut hori istorio baten isla dela. Gidoia ondo badago, istorioa ondo kontatzen bada, kontatzen den istorioa interesgarria bada, hizkerak ez du arazorik izango. Eta euskaraz sortua bada, gutxiago. Baina hori istorioarekin lotuta doa. Gero hor hasten da istorioa nola kontatzen den. Zuzendariaren trebezia sartzen da hor. Zer kontatua eta zer sinetsia behar da hor.
Aktorearen diziplina guztiak ukitu dituzu. Orain gutxi Zumaian izan zinen Gau arabiarra antzezlanarekin, Aitaren etxea telesailean ere bazabiltza. Aktore batek diziplina guztiak ukitu behar al ditu?
Euskal Herrian gaude eta aktoreak lan egiten du hemen eskaintzen dioten neurrian eta aukeratzen duenaren arabera. Nahiago nuke bizitza soluzionatuko lidakeen pelikula bat egin eta erretiroa aseguratuko balit.
Erretiroa aipatu duzu. Nola ikusten duzu gaur egun zeure burua?
Erretirora begira nago, bai, 60 urte ditudalako. Baina lan hau gustatzen zait eta gustura egiten dut. Momentu honetan oso ondo sentitzen naiz. Istorio potenteak egiteko gai ikusten naiz orain. Baina zer aktore ez? Hala sentitzen naiz momentu honetan. Pertsonaia indartsuak egin nahi nituzke orain. Paperak eskaintzen dizkidaten heinean, segituko dut lanean. Niri istorioak gustatzen zaizkit, bai antzerkian, bai zineman. Sinesten ditudan proiektuak gustatzen zaizkit, berdin zait zer diziplina. Hori da gehien maite dudana.